312ΠΚ: Από τη σωματική βλάβη ανηλίκων στο bullying

Χθες (17/3/2015) δόθηκε στη δημοσιότητα το νομοσχέδιο του Υπουργού Δικαιοσύνης, για τη ρύθμιση επειγόντων θεμάτων ποινικού και σωφρονιστικού δικαίου. Μεταξύ των προτεινόμενων διατάξεων είναι και η τροποποίηση του άρθρου 312 ΠΚ, στο οποίο μέχρι σήμερα τυποποιείται ως ιδιώνυμο αδίκημα η σωματική βλάβη κατά ανηλίκων ή προσώπων που βρίσκονται σε αδύναμη θέση. Σύμφωνα με αυτήν, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών, αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας σε πρόσωπο που δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο έβδομο έτος της ηλικίας του ή που δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή που του το έχει αφήσει στην εξουσία του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του.

Καταρχάς, η διάταξη αυτή (όπως άλλωστε και η προτεινόμενη) έχει επικουρικό χαρακτήρα, εφαρμόζεται δηλαδή μόνο αν κατ' άλλη ποινική διάταξη η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα. Η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος συνίσταται στην με συνεχή σκληρή συμπεριφορά πραγμάτωση σωματικής κάκωσης της υγείας του ανηλίκου ή των λοιπών αναφερομένων προσώπων. Σκληρή συμπεριφορά, σύμφωνα με τη νομολογία, είναι η προερχόμενη από έλλειψη συναισθήματος για τα πάθη του θύματος, που εκφράζεται αντικειμενικά με την πρόκληση σημαντικών πόνων, οδυνών και βασάνων. Συνεχής δε καθίσταται η σκληρή συμπεριφορά, όχι μόνο με τη δημιουργία μόνιμης κατάστασης, αλλά και με την συστηματική επανάληψή της.

Σύμφωνα με την προτεινόμενη τροποποίηση του άρθρου 312 ΠΚ "Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής  υγείας. Αν το θύμα δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του ή δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει  στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή που του το έχει αφήσει στην εξουσία  του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος με κακόβουλη  παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τα προαναφερόμενα πρόσωπα γίνεται  αιτία να πάθουν σωματική κάκωση ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής τους υγείας".

Η προτεινόμενη διάταξη καταλαμβάνει προφανώς μεγαλύτερο εύρος περιπτώσεων βίαιης συμπεριφοράς, αφού αναφέρεται ρητά σε πρόκληση σωματικής κάκωσης ή ψυχολογικής βλάβης στα θύματα, ενώ θύμα δεν είναι πλέον μόνον ο ανήλικος (ή τα άλλα αδύναμα πρόσωπα που αναφέρονται στην ισχύουσα διάταξη) αλλά κάθε τρίτος. Απλώς, η ανηλικότητα του παθόντος ή η αδύναμη θέση του συνιστούν επιβαρυντικές περιπτώσεις, καθώς επιβάλλεται βαρύτερη ποινή αν το θύμα είναι ανήλικο ή ανυπεράσπιστο ή ήταν υπό την επιμέλεια ή την εξουσία του δράστη καθώς και αν η βλάβη προήλθε από κακόβουλη παραμέληση των υποχρεώσεων του δράστη (εγκατάλειψη). 

Ουσιαστικά περνάμε από την τιμώρηση της σωματικής βλάβης κατά ανηλίκου ή άλλου προσώπου που βρίσκεται σε αδύναμη θέση (την οποία ο νομοθέτης είχε αξιολογήσει ως εγκλημα ιδιαίτερης απαξίας και τυποποίησε ως διακεκριμένη μορφή σωματικής βλάβης, ακριβώς χάριν της προστασίας ατόμων που βρίσκονται σε αδυναμία) στην ποινικοποίηση του bullying, δηλαδή στην τιμώρηση κάθε συστηματικής μορφής εκφοβισμού ή βίας που απευθύνεται σε οποιονδήποτε τρίτο και έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση σωματικής ή ψυχολογικής βλάβης στον παθόντα. Αν αυτές οι μορφές βίας κατευθύνονται σε ανήλικο θύμα ή σε πρόσωπο που βρίσκεται σε αδύναμη θέση, η ποινή είναι βαρύτερη. Η διεύρυνση του κανονιστικού βεληνεκούς της διάταξης αποσκοπεί στην ποινικοποίηση του φαινομένου σε κάθε κοινωνικό χώρο (σχολείο, πανεπιστήμιο, γειτονιά κλπ) και φυσικά επιχειρείται η αντιμετώπιση φαινομένων βίας που λαμβάνουν χώρα σε καταστήματα κράτησης, όπως έχουν συστήσει διεθνείς οργανισμοί και εθνικοί φορείς. Έτσι, η αυξημένη κοινωνική απαξία του εγκλήματος, στην κύρια μορφή του, μετατοπίζεται πλέον από το αντικείμενο της προσβολής (ανήλικο, ηλικιωμένο, ανάπηρο κλπ) στην πράξη καθ' εαυτήν και στον τρόπο τέλεσής της, δηλαδή στην συνεχή σκληρή συμπεριφορά που προκαλεί σε οποιονδήποτε σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αυτό προκύπτει όχι μόνο από το κανονιστικό περιεχόμενο της εν λόγω διάταξης αλλά και από τον ίδιο τον τίτλο του άρθρου 312 ΠΚ, το οποίο από "Σωματική βλάβη ανηλίκων κλπ" μετατιτλοφορείται σε "Πρόκληση βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά". Η διάταξη εξακολουθεί να έχει επικουρικό χαρακτήρα, δηλαδή να εφαρμόζεται, αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης. Πρακτικά και σε ό,τι αφορά τις σωματικές βλάβες αυτό σημαίνει ότι η εν λόγω διάταξη δεν έχει εφαρμογή όταν συντρέχει περίπτωση βαριάς (310 ΠΚ) ή θανατηφόρας σωματικής βλάβης (311 ΠΚ). Εξυπακούεται ότι δεν εφαρμόζεται και σε περίπτωση που το εν λόγω έγκλημα συρρέει με άλλα βαρύτερα. 

Δύο επίκαιρες τηλεγραφικές παρατηρήσεις:

1. Πολλοί - ανάμεσά τους και συνάδελφοι - άσκησαν δριμεία κριτική στην προτεινόμενη διάταξη και στον Υπουργό, γιατί το bullying δεν τυποποιήθηκε ως κακούργημα, προφανώς επηρεασμένοι από τα γεγονότα των τελευταίων ημερών και φορτισμένοι από την τραγική κατάληξη της υπόθεσης Γιακουμάκη. Ωστόσο, αυτή η εν θερμώ δικαιοπολιτική αξίωση δεν θα μπορούσε - κατά τη γνώμη μου - να βρει έρεισμα στο νομικό μας σύστημα, διότι: α) Θα ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με την αρχή της αναλογικότητας, αφού το πλαίσιο μίας απειλούμενης ποινής κάθειρξης θα ήταν προφανώς δυσανάλογα επαχθές σε σχέση με τη βαρύτητα του συγκεκριμένου εγκλήματος, β) Θα οδηγούσε σε άτοπο στις ποινές, καθώς μία απλή σωματική κάκωση (π.χ. μώλωπας), ως αποτέλεσμα συνεχούς σκληρής συμπεριφοράς, θα μπορούσε να επισύρει βαρύτερη τιμωρία σε σχέση με την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης (π.χ. σοβαρός ακρωτηριασμός) και γ) Σε κάθε περίπτωση, η διάταξη έχει επικουρικό χαρακτήρα, δηλ. εφαρμόζεται μόνο αν οι αξιόποινες πράξεις που τελούνται δεν τιμωρούνται βαρύτερα. 

2. Γίνεται λόγος στα ΜΜΕ για ποινικοποίηση του bullying, "αφού έγινε το κακό". Η θέση αυτή υπονοεί προφανώς ότι, αν η εν λόγω διάταξη είχε τεθεί σε εφαρμογή πριν συμβούν τα γεγονότα που οδήγησαν στην αυτοκτονία τον Βαγγέλη Γιακουμάκη, το κακό θα είχε αποτραπεί. Όποιος θεωρεί ότι η νέα διάταξη θα απέτρεπε τους συγκεκριμένους δράστες από τη διάπαραξη αδικημάτων τέτοιας βαρύτητας και έντασης που οδήγησαν έναν νέο άνθρωπο στην αυτοκτονία (αν υποτεθούν αληθή όσα ακούγονται), είτε είναι βαθιά νυχτωμένος είτε λαϊκίζει εκμεταλλευόμενος τραγωδίες, χάριν της τηλεθέασης.